Elementaire deeltjes

‘Als je denkt de quantummechanica te begrijpen, heb je het niet begrepen.’ Met deze uitspraak van natuurkundige Richard Feynman opende regisseur David Kleijwegt zijn documentaire De Race, een portret over nano-wetenschapper Leo Kouwenhoven. Ik vroeg me af of je het om kan draaien: als je niks van quantummachanica begrijpt, heb je het begrepen. Mocht dat zo zijn, dan heb ik het begrepen, want ik begrijp er niks van.

De fundamentele onbegrijpelijkheid leidde tot grote verwarring bij een redactrice van een of andere talkshow (Pauw of DWDD vermoed ik) die Leo Kouwenhoven wilde uitnodigen om iets te vertellen over zijn quantumcomputer in aanbouw. Ze was bang dat het publiek hem niet zou begrijpen. ‘Dat zou heel goed kunnen’, zei Leo Kouwenhoven, ‘want het valt ook niet te begrijpen. Ik begrijp er zelf ook niks van.’ De redactrice begreep hem niet.

De cameraploeg van David Kleijwegt heeft Leo Kouwenhoven en zijn team een jaar of vijf, zes gevolgd. In 2012 hadden ze het Majorandeeltje waargenomen. Dat deeltje zou de sleutel vormen tot de bouw van een quantumcomputer. En dan zou de wereld wat beleven. Kleijwegt hoopte natuurlijk dat er voor zijn camera’s geschiedenis zou worden geschreven. Maar dat viel tegen. Dan maar een portret.

Leo Kouwenhoven bleek opgegroeid op een boerderij in Pijnacker. En dan toch Nobelprijs-waardig onderzoek kunnen doen! De documentaire wilde dat wij ook zagen hoe bijzonder dat was. De grote Leo rende langs weilanden en de kleine Leo zat in een slootje, bedekt met kroos. In de vijf, zes jaar die de documentaire besloeg bleef de volgende grote doorbraak uit. Volgens Kouwenhoven was het meestal een kwestie van maanden, maar hij was dan ook vooral bezig geld los te peuteren bij de overheid en Microsoft. Dat ging hem verdomd goed af. Hij heeft iets aaibaars maar is tegelijkertijd onvermurwbaar. Bovendien straalt hij het soort enigmatische rust uit dat veel vertrouwen wekt.

Met wat losgepeuterde miljoenen hadden ze een bedrijf in Finland onderdelen van een machine laten bouwen waarmee ze onverenigbare nanodraden met elkaar konden verenigen. Maandenlang waren ze bezig om de machine aan de praat te krijgen. Het deed me denken aan deze documentaire over de Large Hadron Collider, de gigantische deeltjesversneller in Zwitserland waarmee ze Higgsdeeltje proberen te meten. Kost miljarden, honderden voetsoldaten zijn dag en nacht bezig om het te laten werken en de belangrijkste betrokken wetenschappers troeven elkaar af met wilde theorieën. Er werd zelfs een keer een deeltje gemeten dat sneller was dan het licht. Bleek een foutje. Kapotte glasvezelkabel. Maar bij de simpele zielen van Nieuwsuur waren ze al bezig hun eerste tijdreis te boeken.

Ergens heb ik het idee dat we belazerd worden. Dit soort topnatuurkundigen zijn de louche automonteurs van de wetenschap. Met hun onverenigbare draadjes die ze toch kunnen verenigen. Ze denken dat ze ons alles kunnen wijsmaken. Maar terwijl ik op de wc zat om mezelf van de nodige elementaire deeltjes te ontdoen, las ik over Augustinus die graag Jesaja memoreerde: ‘Tenzij gij gelooft, zult gij niet begrijpen.’ En toen zag ik er toch wel de schoonheid weer van in: zoveel moeite steken in iets wat niet te bevatten valt.